Zbigniew Myśliwiec, Anna Szczypta, Krzysztof Palimonka - Ekspozycja zawodowa ratowników medycznych na czynniki biologiczne w miejscu pracy a stosowanie środków ochrony osobistej

Occupational exposure of paramedics to workplace-related biological agents and the use of personal protective equipment

Streszczenie

Podczas pracy ratownika medycznego czynniki biologiczne mogą się przenosić w różny sposób, najczęściej drogą powietrzno-kropelkową oraz krwiopochodną. Ryzyko zakażenia zależy od charakteru pracy ratownika medycznego, do infekcji może bowiem dojść w wyniku niekontrolowanego skaleczenia skażoną igłą do iniekcji, przedostania się krwi do oczu lub połknięcia zakażonej krwi. Najczęstszymi chorobami przenoszonymi drogą krwiopochodną są wirusowe zapalenia wątroby typu B bądź C, a także wirus HIV. Właściwie stosowane przez ratowników medycznych środki ochrony osobistej, takie jak: rękawiczki, fartuchy, okulary ochronne i maski, stanowią podstawowe zabezpieczenie przed zakażeniem w wyniku ekspozycji na materiał biologiczny potencjalnie zakaźny. Celem niniejszej pracy było zbadanie częstości występowania, przyczyn ekspozycji zawodowej oraz wiedzy ratowników medycznych w zakresie stosowania środków ochrony indywidualnej.

Summary

Paramedics can be infected by biological agents through various routes of transmission. Airborne, droplet, and hematogenous transmissions are among the most common ones. The risk of infection increases for paramedics since uncontrolled puncture of the skin with a contaminated needle may occur, blood can get into the eyes, or infected blood can be swallowed. The most common hematogenously transmitted diseases are hepatitis B and C, as well as HIV infection. The basis for prevention against infection through exposure to potentially infectious biological material is the rational use of personal protective equipment, such as gloves, coats, protective glasses, and masks, by paramedics. The objective of this study is to examine the incidence and reasons for occupational exposure and the knowledge of paramedics on the use of personal protective equipment.

Słowa kluczowe/Key words

ratownik ➧ ekspozycja zawodowa ➧ czynniki biologiczne ➧ środki ochrony osobistej ➧ ratownik medyczny

rescue worker ➧ occupational exposure ➧ biological agents ➧ personal protective equipment ➧ paramedic

Ratownicy medyczni są grupą zawodową, która spośród wszystkich zawodów medycznych najczęściej ma bezpośredni kontakt z pacjentem znajdującym się w stanie nagłego zagrożenia zdrowia. Ze względu na charakter swej pracy ratownicy medyczni są odpowiedzialni za życie i zdrowie osób, u których wykonują medyczne czynności ratunkowe. Jednakże warunki, w jakich ratownicy muszą udzielać pomocy pacjentowi, oraz presja czasu zwiększają ryzyko zakażeń. Ratownicy medyczni często są w sytuacjach zagrażających ich bezpieczeństwu (agresywny pacjent, interwencja w miejscu wypadku drogowego), co dodatkowo zwiększa możliwość kontaktu z patogenami. Okoliczności, w jakich może dojść do ekspozycji zawodowej na czynniki biologiczne, jest wiele, a sprzyja temu rutyna, nieuwzględnianie predyspozycji ratowników medycznych do wykonywania procedur związanych z dużym ryzykiem zakażenia oraz nieznajomość konsekwencji popełnionych błędów. Istotną zatem kwestią jest wysoki poziom wiedzy na temat ekspozycji zawodowej oraz zakażeń krwiopochodnych, to bowiem stanowi prewencję przed zakażeniami.

Zawód ratownika medycznego jest związany z negatywnym oddziaływaniem szeregu czynników zakaźnych. Są to wszelkiego rodzaju drobnoustroje: wirusy, bakterie i grzyby wraz z ich zmutowanymi odmianami, pasożyty oraz hodowle komórkowe, które mogą stanowić źródło zakażenia. Na szczególną uwagę zasługują: wirusy zapalenia wątroby, prątki gruźlicy i atypowe, wirus HIV, adenowirusy, enterowirusy, retrowirusy, paciorkowiec ropny, gronkowiec złocisty, wirus grypy, wirus paragrypy, różyczki, wirus RS, ospy wietrznej, cytomegalii, półpaśca, a także grzyby dermatofity, chorobotwórcze drożdżaki. Materiałem zakaźnym może być każdy materiał biologiczny, który zawiera patogen w ilości niezbędnej do zakażenia. Chorobotwórcze czynniki biologiczne mogą się przenosić w różny sposób: drogą powietrzną (aerozol, pyły), kontaktową (ręce personelu, zanieczyszczone narzędzia, aparatura, leki), przez krew i inne płyny ustrojowe, drogą pokarmową i przez wektory (np. kleszcze, muchy) [1]. W rozprzestrzenianiu się tych czynników w środowisku pracy ratownika medycznego największe znaczenie epidemiologiczne ma droga krwiopochodna, powietrzno-pyłowa i powietrzno-kropelkowa.

Szkodliwe czynniki biologiczne zależnie od poziomu ryzyka zakażenia zaliczono do czterech grup zagrożenia, stosując następujące kryteria [2]:

• możliwość wywoływania chorób u ludzi;

• skutki choroby niebezpieczne dla pracowników;

• rozprzestrzenianie się (lub nie) choroby;

• skuteczna profilaktyka lub leczenie.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 roku określa cztery grupy zagrożeń biologicznych:

• grupa I – obejmuje czynniki biologiczne, które nie stanowią zagrożenia, zwykle bowiem nie wywołują chorób u ludzi;

• grupa II – obejmuje czynniki biologiczne, które są potencjalnym źródłem zagrożenia pracowników, zazwyczaj jednak istnieją skuteczne metody leczenia bądź efektywne metody profilaktyki;

• grupa III – obejmuje faktory wywołujące u człowieka ciężkie choroby, których konsekwencje mogą być niebezpieczne dla zdrowia, a nawet życia człowieka; wprawdzie jest duże prawdopodobieństwo rozprzestrzeniania się tych czynników, są jednak skuteczne metody wyleczenia choroby, a także działania profilaktyczne chroniące przed zakażeniem;

• grupa IV – obejmuje czynniki wywołujące ciężkie choroby, których rozprzestrzenianie się jest prawdopodobne, w przeciwieństwie jednak do grupy II i III nie istnieją skuteczne metody profilaktyki.

Do czynników biologicznych zakwalifikowanych do drugiej grupy zagrożenia należą: bakterie (np. Bordatella pertussis, Borrelia burgdorferi, Campylobacter jejuni, Clostridium tetani, Corynebacterium diphtheriae, Legionella pneumophila, Salmonella enteritidis), wirusy (np. wirus Epstteina-Barra, odry, świnki, cytomegalii, różyczki, rotawirus), pasożyty (np. Ascarislumbricoides, Entamoeba histolytica, Fasciola hepatica, Taenia saginata), grzyby (np. Aspergillus fumagatus, Candida albicans, Trichophyton rubrum).

Do grupy trzeciej zagrożenia są zaliczane następujące czynniki biologiczne: bakterie (np. Bacillus anthracis, Mycobacterium tuberculosis, Salmonella typhi, Shigella dysenteriae, Yersinia pestis), wirusy (np. wirus gorączki doliny Rift, SARS, HBV, HIV, wirus wścieklizny, wirus ptasiej grypy), pasożyty (np. Echinococcus granulosus, Taenia solium, Plasmodium falciparum), grzyby (np. Blastomyces dermatidis, Blastomyces) [2].

Czynniki biologiczne zakwalifikowane do czwartej grupy zakażenia to wirusy, m.in.: wirus krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej, wirus Ebola, wirus ospy, wirus Marburg [3].

Czynniki biologiczne w pracy ratownika medycznego mogą być przenoszone w różny sposób, a do najbardziej powszechnych należą drogi powietrzno-kropelkowa i krwiopochodna.

Patogeny chorobotwórcze rozprzestrzeniają się drogą powietrzno-kropelkową w postaci tzw. bioaerozolu, który dostaje się do organizmu człowieka za pośrednictwem układu oddechowego, błon śluzowych lub przez bezpośredni kontakt skórny. W aerozolu można wykryć patogeny zakaźne w postaci bakterii i grzybów, które wywołują zapalenie zatok, astmę oskrzelową, zapalenie płuc i alergię górnych dróg oddechowych czy grzybicę. Ponadto drogą powietrzno-kropelkową przedostają się wirusy, np. grypy, gruźlicy, ospy wietrznej [4].W wyniku wdychania bioaerozolu kropelkowego lub pyłowego zawarte w nim drobnoustroje, toksyny lub alergeny wnikają do oskrzeli i pęcherzyków płucnych, wywołując choroby zakaźne, alergiczne lub immunotoksyczne (zespół toksyczny wywołany pyłem organicznym). Czynniki biologiczne przenoszone drogą powietrzną mogą wnikać do organizmu również przez spojówki (np. wirus wywołujący chorobę Newcastle) oraz przez nabłonek jamy nosowo-gardłowej (np. alergizujące pyłki roślinne). Działanie szkodliwych czynników biologicznych może być różnego rodzaju. Drobnoustroje chorobotwórcze i pasożyty wywołują u pracowników służby zdrowia choroby zakaźne i inwazyjne. Grzyby i pył organiczny mają działanie alergiczne [5].

Natomiast przyczyną zakażeń krwiopochodnych jest kontakt z zakażoną krwią, która może się dostać do organizmu osoby zdrowej w wyniku bezpośredniego kontaktu z uszkodzonym naskórkiem bądź błoną śluzową. Ryzyko zakażenia wzrasta zależnie od charakteru pracy ratownika medycznego, na przykład przyczyną może być niekontrolowane skaleczenie skażoną igłą do iniekcji, przedostanie się krwi do oczu lub połknięcie zakażonej krwi. Najczęstszymi chorobami przenoszonymi drogą krwiopochodną są wirusowe zapalenia wątroby typu B bądź C, a także zakażenie wirusem HIV [6].

Zawodowe ryzyko zakażenia się ratownika medycznego wirusami krwiopochodnymi przede wszystkim jest związane z ekspozycją na krew. Należy jednak podkreślić, że do przeniesienia się wirusów może dojść również w wyniku kontaktu z innymi płynami ustrojowymi ciała. Pomimo że ryzyko transmisji zakażenia w przypadku ekspozycji na płyny fizjologiczne inne niż krew jest na ogół mniejsze, nigdy jednak nie należy lekceważyć tego rodzaju ekspozycji [7]. Ekspozycję zawodową należy zatem rozumieć jako narażenie pracownika na kontakt z potencjalnie zakaźnym materiałem biologicznym w związku z wykonywaniem pracy zawodowej [8].

Mówiąc o ekspozycji zawodowej, nie można pominąć osoby eksponowanej, czyli narażonej na zakażenie w wyniku kontaktu z materiałem biologicznym potencjalnie zakaźnym [9]. Częstość występowania ekspozycji zawodowej w dużej mierze zależy od specyfiki pracy ratownika medycznego, przede wszystkim obciążenia pracą, zbyt wielu obowiązków, pracy pod presją czasu, a także w trudnych warunkach i niejednokrotnie ponad siły oraz z dużym obciążeniem psychicznym. To tylko niektóre uwarunkowania mogące doprowadzić do chwilowej dekoncentracji podczas wykonywania służbowych obowiązków i sprzyjać występowaniu zranień [10]. Należy podkreślić, iż zmęczenie upośledza funkcje poznawcze, zmniejsza zarówno czujność, jak i wydajność oraz jakość wykonywania zadań przez ratowników medycznych, co często prowadzi do zdarzeń niepożądanych.

Stosowanie przez personel szpitala środków ochrony osobistej, takich jak: rękawiczki, fartuchy, okulary ochronne i maski, stanowi podstawę profilaktyki zakażeń w wyniku ekspozycji na materiał biologiczny potencjalnie zakaźny. Należy podkreślić, iż korzystanie z rękawic lateksowych zmniejsza o 46^_63% ilość krwi, która może dotrzeć do miejsca przerwania ciągłości skóry, natomiast o 86% w przypadku zakłucia igłą bez światła. Stosowanie okularów ochronnych również zmniejsza ryzyko dostania się drobnoustrojów do oczu w przypadku rozpryśnięcia się płynu. Natomiast maski w dużym stopniu chronią przed zakażeniem mikroorganizmami przenoszonymi drogą kropelkową [3, 11].

Cel pracy

Celem niniejszej pracy było zbadanie częstości oraz przyczyn występowania ekspozycji zawodowej u ratowników medycznych jak również stosowania środków ochrony osobistej jako czynnika profilaktycznego.

Materiał i metody

Grupę badawczą stanowili ratownicy medyczni zatrudnieni w zespołach ratownictwa medycznego w stacjach pogotowia ratunkowego w Nowym Sączu i Gorlicach. Badania przeprowadzono wśród losowo wybranych ratowników w marcu 2015 roku. W badaniach zastosowano sondaż diagnostyczny, a technikę badawczą stanowiła ankieta, natomiast narzędzie badawcze ^_ autorski kwestionariusz składający się z 23 pytań, w większości były to pytania zamknięte. Ankiety skierowano do 110 ratowników medycznych, odpowiedź zaś otrzymano od 81 osób (zwrotność 74%). Do analizy badawczej zakwalifikowano 73 ankiety, natomiast osiem z przyczyn technicznych (niekompletne wypełnienie) zostało odrzuconych. Ostateczna liczba respondentów uczestniczących w badaniu to 73 ratowników medycznych; wypełnione przez nich ankiety poddano analizie, następnie opracowano wyniki.

Analizę statystyczną wykonano przy użyciu programu SPSS Statistics 17.0. W przypadku badania korelacji posłużono się testem chi-kwadrat Pearsona, a przyjęty poziom istotności kształtował się na poziomie p < 0,05.

Wyniki

Badana grupa ratowników medycznych różniła się wiekiem, płcią oraz stażem pracy w zawodzie. Średni wiek ankietowanych wyniósł 36,5 roku przy odchyleniu standardowym 7,8. Najmłodsza osoba miała 23 lata, a najstarszy respondent 56 lat. Pod względem stażu pracy grupa była zróżnicowana. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby pracujące w zawodzie ratownika od sześciu do 15 lat (58,9%), staż powyżej 15 lat miało 19,2% badanych, a do pięciu lat – 21,9% ankietowanych. Średni staż pracy w zawodzie ratownika medycznego w ankietowanej grupie wyniósł 9,9 roku. Osoba z najkrótszym stażem pracowała od roku, natomiast najdłuższy staż to 28 lat. W ankietowanej grupie liczącej 73 ratowników medycznych znaczną większość, tj. 78,1%, stanowili mężczyźni, natomiast 21,9% stanowiły kobiety.

W toku badania w pierwszej kolejności starano się sprawdzić, czy ankietowanym jest znany termin „ekspozycja zawodowa”. Przeprowadzona analiza badawcza wykazała, że pojęcie ekspozycji zawodowej znało 83,6% respondentów (ryc. 1). Ekspozycję zawodową badani najczęściej definiowali jako ryzyko zakażenia na skutek zranienia skóry skażonym ostrym narzędziem (np. igłą, nożyczkami) albo w wyniku kontaktu błon śluzowych lub uszkodzonej skóry (pęknięcia, otarcia naskórka) z potencjalnie zakażoną krwią, tkankami, płynami ustrojowymi pacjenta. Inna wymieniana przez badanych definicja brzmiała: „ekspozycja zawodowa jest narażeniem pracownika na kontakt z materiałem biologicznym potencjalnie zakaźnym w związku z wykonywaniem pracy zawodowej, a także ryzyko zachlapania krwią pacjenta skóry, twarzy lub innych części ciała pracownika z możliwością dostania się krwi do jego oczu lub ust”.

Z przeprowadzonej analizy badawczej wynika, że podczas wykonywania obowiązków zawodowych kontakt z materiałem potencjalnie zakaźnym kilkanaście razy dziennie miało 30,1% badanych, kilka razy dziennie 28,8%, kilka razy w tygodniu 23,3%, natomiast nigdy z tego typu materiałem w pracy nie zetknęło się jedynie 1,4% ankietowanych (ryc. 2).

Żeby zbadać wiedzę ratowników w zakresie ekspozycji zawodowej, zadano kolejne pytanie dotyczące określenia częstości jej występowania w codziennej pracy. Odpowiedzi były porównywalne z przedstawionymi na rycinie 2, natomiast 19,2% badanych nie pamiętało takiej sytuacji (ryc. 3).

Analizowano również częstość występowanie ekspozycji zawodowej w odniesieniu do wieku, stażu pracy oraz poziomu wiedzy ratowników medycznych. W przypadku wieku i stażu pracy ta zależność okazała się nieistotna statystycznie (p = 0,290; p = 0,440) (ryc. 4, ryc. 5). U osób pracujących krócej niż pięć lat doszło do ekspozycji: kilkanaście razy (18,8%), kilka razy (18,8%), ekspozycja nie wystąpiła u 62,5%. Natomiast u badanych ze stażem pracy 6^_15 lat ekspozycja miała miejsce: kilkanaście razy (34,9%), kilka razy (27,9%), nie wystąpiła (37,2%), Ankietowani pracujący w zawodzie ratownika medycznego powyżej 15 lat doświadczyli ekspozycji kilkanaście razy (28,6%), kilka razy (35,7%), a u 35,7% ekspozycja nie wystąpiła – nie pamiętają zdarzenia (ryc. 5).

Wiedzę z zakresu ekspozycji zawodowej oraz zakażeń krwiopochodnych zweryfikowano na podstawie odpowiedzi udzielonych w ankiecie. Na wszystkie pytania badające poziom wiedzy ratowników poprawnych odpowiedzi udzieliło 20,5% badanych. Żadnego z właściwych wariantów nie wskazała taka sama liczba respondentów, tj. 20,5%. Natomiast dwie poprawne odpowiedzi znało 19,2% ankietowanych, a trzy 39,7% badanych. Do analizy korelacyjnej przyjęto skalę, która klasyfikowała badanych według czterech grup odzwierciedlających poziom wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych: osoby zupełnie nie posiadające żadnej wiedzy – brak poprawnych odpowiedzi; osoby o niskim poziomie wiedzy – jedna właściwa odpowiedź; osoby o średnim poziomie wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych – dwie bądź trzy właściwe odpowiedzi; osoby o wysokim poziomie wiedzy – cztery właściwe odpowiedzi (ryc. 6).

Analiza wpływu częstości występowania ekspozycji zawodowej na poziom wiedzy ratowników na temat zapobiegania zakażeniom krwiopochodnym okazała się istotna statystycznie (p = 0,027). Ratownicy, którzy ulegali ekspozycji zawodowej, prezentowali większą wiedzę w tym zakresie. Poziom wiedzy osób, które kilkanaście razy uległy ekspozycji, był wysoki (33,3%) oraz średni (34,9%). Respondenci, którzy kilka razy ulegli ekspozycji, w większości charakteryzowali się wysokim poziomem wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych (53,3%). Natomiast badani, którzy nie pamiętali faktu ekspozycji, w większości cechowali się niskim (60%) i średnim (46,5%) poziomem wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych (ryc. 7).

Dokonano również analizy przyczyn ekspozycji zawodowej u badanych. Najczęściej podawanymi przyczynami były: opieka nad agresywnym pacjentem (21,2%), nakładanie nasadki na igłę po wykonaniu iniekcji (19,7%), wrzucenie ostrego sprzętu do pojemnika na odpady (18,2%). Ponadto wśród okoliczności wystąpienia ekspozycji badani wymieniali: przypadkowe rozpryśnięcie się materiału potencjalnie zakaźnego (13,6%), udzielanie pierwszej pomocy (12,1%), lekkomyślność współpracownika (12,1%) oraz zakładanie opatrunku (3%) (ryc. 8). Ekspozycja respondentów na potencjalnie zakaźny materiał biologiczny najczęściej miała postać zakłucia, zadrapania lub skaleczenia (47,7%). Inne przypadki ekspozycji zawodowej badanych to: kontakt z błonami śluzowymi lub spojówkami (22,7%), kontakt z nieuszkodzoną skórą (18,2%), kontakt z wcześniej nabytym skaleczeniem (6,8%) oraz ugryzienie przez pacjenta (4,5%) (ryc. 9).

W zapobieganiu ekspozycji zawodowej ważną rolę odgrywa nie tylko poziom wiedzy, ale również stosowanie środków ochrony osobistej, stanowiących barierę ochronną dla wirusów przenoszonych drogą krwiopochodną. Podczas wykonywania czynności medycznych lub porządkowych odpowiednie środki ochrony osobistej zawsze stosuje 58,9% ankietowanych, często środków ochrony używa 23,29%, rzadko 16,44%, natomiast nigdy tego typu środków nie stosuje 1,4% badanych (ryc. 10). Środkami ochrony osobistej najczęściej stosowanymi przez ankietowanych są rękawiczki (53%). Spośród środków ochrony osobistej używanych przez ankietowanych wymieniano również: ubrania ochronne (25,8%), okulary ochronne (18,2%), przyłbice (3%) (ryc. 11).

Poddano analizie wiedzę w zakresie zakażeń krwiopochodnych w odniesieniu do stosowania środków ochrony osobistej. Z badań wynika, że większość osób zawsze stosujących środki ochrony osobistej charakteryzowała się wysokim (60%) oraz średnim (74,4%) poziomem wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych. Osoby, które często stosowały środki ochrony osobistej, prezentowały zróżnicowany poziom wiedzy: 26,7% badanych wysoki poziom, 18,6% średni a 33,3% niski. Respondenci, którzy rzadko stosowali środki ochrony osobistej, w większości (60%) cechowali się niskim poziomem wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych (ryc. 12). Zatem wysoki poziom wiedzy w zakresie zakażeń krwiopochodnych ma istotny wpływ na częstość stosowania środków ochrony osobistej przez ankietowanych (p = 0,000).

Dokonano również analizy częstotliwości stosowania środków ochrony osobistej w odniesieniu do poziomu zawodowego ryzyka narażenia na zakażenia krwiopochodne. Osoby, które zawsze stosowały środki ochrony osobistej, oceniły poziom zawodowego ryzyka na ekspozycję jako wysoki (84%) i średni (55%). Respondenci, którzy często stosowali środki ochrony osobistej, określili poziom ryzyka narażenia na zakażenie krwiopochodne jako średni (30%) oraz niski (28,6%). Natomiast większość ankietowanych, którzy rzadko stosowali środki ochrony osobistej, stwierdziła, że ryzyko ekspozycji w zawodzie ratownika medycznego jest niskie (32,1%) (ryc. 13). Z przeprowadzonej analizy wynika zatem, iż wysoki poziom narażenia na zakażenia krwiopochodne skutkuje większą częstością stosowania środków ochrony osobistej przez ratowników medycznych (p = 0,013).

Pytanie kończące ankietę na temat ekspozycji zawodowej dotyczyło stosowania się ratowników medycznych do obowiązujących zasad bezpieczeństwa z materiałem biologicznym. Większość badanych (87,7%) deklarowała przestrzeganie zasad, natomiast 12,3% odpowiedziało negatywnie.

Dyskusja

Charakter pracy ratowników medycznych sprzyja występowaniu ekspozycji. Przede wszystkim codzienna praca wiąże się z sytuacjami stresowymi wymagającymi podejmowania szybkich decyzji oraz wykonywania skomplikowanych czynności. Z przeprowadzonej analizy badawczej wynika, że czynnikiem stresogennym potęgującym zagrożenie ratownika medycznego ekspozycją zawodową jest praca w trudnych i często nieprzewidywalnych warunkach. Na problem stresu oraz dużego obciążenia psychicznego ratowników medycznych zwrócili również uwagę Binczycka-Anholcer oraz Lepiesza [12], którzy na podstawie badań własnych przedstawili poziom stresogenności zawodu ratownika. Wyniki badań autorów wykazały, że blisko 60% ratowników zmaga się ze stresem związanym z wykonywanym zawodem. Wszystko to determinuje nie tylko podejmowanie codziennych czynności, ale również ma negatywny wpływ na życie prywatne.

Stałym elementem pracy ratownika medycznego jest również kontakt z materiałem biologicznym potencjalnie zakaźnym, takim jak krew czy płyny ustrojowe. Zdaniem większości respondentów kontakt taki występuje od kilkunastu do kilku razy dziennie, co jeszcze bardziej zwiększa ryzyko zakażenia. Częsty kontakt z materiałem biologicznym potencjalnie zakaźnym potwierdziło także badanie przeprowadzone przez Garus-Pakowską i Szatko [13], którzy wykazali, że personel medyczny ma kontakt z materiałem biologicznym co najmniej kilka razy w tygodniu (98,2% badanych). Natomiast aż 80% badanych przez Szarpaka [14] ratowników medycznych w ankiecie na temat wiedzy w zakresie profilaktyki zakażeń deklarowało, że kontakt z krwią pacjenta ma kilka/kilkanaście razy dziennie, a 16% ^_ kilka razy w tygodniu.

Niniejsza praca wykazała, że w pracy ratownika medycznego bardzo często dochodzi do sytuacji ryzykownych, zagrażających zdrowiu, a nawet życiu ankietowanych. Sytuacje ryzykowne, które najczęściej towarzyszą ankietowanym w pracy, to: zachowania agresywne pacjentów, zakłucie zainfekowaną igłą, zranienie na miejscu zdarzenia o ostre przedmioty oraz zagrożenia ze strony pacjenta, to jest możliwość zakażenia. Na problem agresji ze strony pacjentów zwrócili również uwagę Garus-Pakowska i Szatko [13], zgodnie bowiem z uzyskanymi przez nich wynikami analizy badawczej 42% ankietowanych pracowników służby zdrowia stwierdziło, że sytuacje ryzykowne zagrażające bezpieczeństwu są konsekwencją agresywnych zachowań pacjentów. Przeprowadzone badania wykazały, iż ratownicy medyczni charakteryzują się średnim poziomem wiedzy na temat ekspozycji zawodowej i wszelkich zagrożeń związanych z wykonywanym zawodem. Znana im jest definicja ekspozycji zawodowej, wiedzą też, jakie czynności do niej prowadzą.

Niski poziom wiedzy ratowników medycznych w zakresie zakażeń krwiopochodnych wpływa na sposób, w jaki chronią się oni przed ewentualnym zakażeniem. Większość osób posiadających dostateczną wiedzę na temat zakażeń krwiopochodnych zawsze lub często stosowała środki ochrony osobistej, natomiast respondenci, którzy nie udzielili żadnej poprawnej odpowiedzi na pytania dotyczące zakażeń krwiopochodnych, w większości rzadko stosowali środki ochrony lub wcale tego nie robili.

Z badań wykonanych przez Szarpaka [14] wynika, że 98% ratowników medycznych stosuje środki ochrony osobistej podczas zaopatrywania ran poszkodowanego bądź zakładania dostępu dożylnego. Natomiast w czasie badania fizykalnego zaledwie 65% badanych używa rękawiczek ochronnych.

Przeprowadzona analiza badawcza wykazała, że wiek oraz staż pracy ankietowanych nie miały istotnego wpływu na częstość występowania sytuacji, w której respondenci przez kontakt z materiałem biologicznym potencjalnie zakaźnym byli narażeni na zakażenie. Większość badanych, którzy ulegli ekspozycji, miała częsty kontakt z materiałem potencjalnie zakaźnym. Stwierdzono również, że respondenci, którzy ulegli ekspozycji zawodowej, charakteryzowali się wyższym poziomem wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych. Może to mieć związek z tym, iż osoby, które doświadczyły ekspozycji, pogłębiały wiedzę na temat możliwego zakażenia. Ekspozycja respondentów na potencjalnie zakaźny materiał biologiczny najczęściej miała charakter zakłucia, zadrapania lub skaleczenia.

Czerniak [15] zwraca uwagę na fakt, iż ponad 75% zranień powstaje podczas rutynowych czynności związanych z opieką nad pacjentem. Zdaniem autorki najwięcej zranień jest związanych z samouszkodzeniem (84%), natomiast tylko 5% ze skaleczeniem przez współpracownika, a 11% przez pacjenta.

Z badań własnych wynika, że wysoki poziom wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych cechuje osoby, które często znajdowały się w niebezpiecznych sytuacjach podczas wykonywania zawodu. Natomiast ankietowani, w których pracy nie miały miejsca wydarzenia ryzykowne, zdecydowanie częściej uzyskiwali gorszy wynik w teście sprawdzającym wiedzę respondentów. Być może przyczyną było to, iż osoby, które uległy ekspozycji pogłębiły swoją wiedzę na temat zakażeń. W związku z powyższym ratownicy medyczni, którzy doświadczyli ekspozycji zawodowej, prezentują wyższy poziom wiedzy na temat zakażeń krwiopochodnych niż osoby bez takiego doświadczenia.

W interesie każdego pracownika ratownictwa medycznego leży pogłębianie wiedzy na temat zapobiegania zawodowemu zagrożeniu infekcją oraz prawidłowego postępowania po ekspozycji zawodowej. Jednakże z przeprowadzonej analizy badawczej wynika, że bogatsze w wiedzę są przede wszystkim osoby, które uległy ekspozycji, bądź warunki ich pracy sprzyjają powstawaniu sytuacji ryzykownych, grożących zakażeniem. W związku z charakterem pracy ratowników medycznych oraz istniejącymi zagrożeniami obowiązkiem każdego pracodawcy powinno być należyte ich przeszkolenie i przygotowanie do pełnienia określonych funkcji. Jedynie personel w pełni świadomy istniejących zagrożeń jest w stanie uchronić przed ewentualną ekspozycją nie tylko siebie, ale również współpracowników oraz pacjentów.

Wnioski

• Praca ratownika medycznego jest związana z możliwością ekspozycji zawodowej, głównie na biologiczne czynniki zakaźne.

• Ratownicy medyczni charakteryzują się średnim poziomem wiedzy na temat zagrożeń związanych z wykonywanym przez nich zawodem.

• Poziom wiedzy ratowników medycznych w zakresie zakażeń krwiopochodnych zależy od częstości występowania w ich pracy sytuacji ryzykownych.

• Wiek oraz staż pracy ankietowanych nie mają istotnego wpływu na częstość ekspozycji.

• Częsty kontakt z materiałem biologicznym potencjalnie zakaźnym wpływa na podniesienie poziomu wiedzy z zakresu profilaktyki zakażeń krwiopochodnych.

• Ratownicy medyczni znają zasady bezpieczeństwa w pracy, nie zawsze jednak ich przestrzegają.

Piśmiennictwo:

1. Korzeniewski K.: Gorączka krytyczna Lassa. http://www.medycynatropikalna.pl/chorobazakazna/74/goraczka-krwotoczna-lassa – , data dostępu 3.03.2015 r.

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 roku w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. z 2005 r., nr 81, poz. 716).

3. Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłońska L.: Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego – aktualne problemy, Ad punc tum, Lublin 2007, 269^_74.

4. Rybacki M., Piekarska A.: Zapobieganie zakażeniom krwiopochodnym u personelu medycznego, Poradnik BHP, PIS, PIP, pracowników i pracodawców, Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Łódź 2002.

5. Szczypta A.: Ekspozycja zawodowa pracowników ochrony zdrowia na czynniki biologiczne – działania profilaktyczne, materiał z prelekcji wygłoszonej na seminarium „Rękawice medyczne ogniwo w procesie przeciwdziałania zakażeniom”, Rytro 2007.

6. Wysocka M.: Co robić w przypadku ekspozycji zawodowej na zakażenie HBV, HCV, HIV, Puls Medycyny 2005, 8, 16^_8.

7. Juszczyk J., Flisiak R., Halota W., Pawłowska M., Simon K., Szenborn L., Ślusarczyk J.: Polska Grupa Ekspertów HBV – Zespół ds. Szczepień: szczepienia przeciwko wirusowym zapaleniom wątroby typu A i B, Przegląd Epidemiologiczny 2012, 66, 89^_91.

8. Pluta A.: Różne mechanizmy ekspozycji zawodowej (o czym zapominamy), [w:] Kiliańska D., Trzcińska A., Ekspozycja zawodowa w praktyce, PZWL, Warszawa 2014, 107^_9.

9. Beltrami E. M., Alvarado-Ramy F., Critchley S. E., Panlilio A. L., Cardo D. M., Bower, W. A., Alter M. J., Kaplan J. E., Lushniak B.: Updated U.S. Public Health Service Guidelines for the Management of Occupational Exposures to HBV, HCV, and HIV and Recommendations for Postexposure Prophylaxis, Morbidity and Mortality Weekly Report (MMWR) 2001, 50 (RR-11), 1^_52.

10. Fedorczuk W., Pawlas K.: Ryzyko zawodowe w pracy ratownika medycznego. Hygeia Public Health, 2011, 46 (4), 437–41.

11. Cardo D., Culver D.: A case control study of HIV seroconversion in health care workers after percutaneous exposure, N Engel J Med 1997, 337 (21), 1485^_90.

12. Binczycka-Anholcer S., Lepiesza P.: Stres na stanowisku pracy ratownika medycznego, Hygeia Public Health, 2011, 46 (4), 455^_61.

13. Garus-Pakowska A., Szatko F.: Bariery w respektowaniu procedur higienicznych w subiektywnej ocenie personelu medycznego, Probl Hig Epidemiol 2008, 89 (2), 216^_9.

14. Szarpak Ł.: Wiedza dotycząca aseptyki i antyseptyki oraz przestrzeganie ich zasad jako elementy profilaktyki zakażeń w pracy ratownika medycznego, Medycyna Pracy 2013, 64 (2), 239^_43.

15. Czerniak J.: Przypadkowe zakłucia – nieprzypadkowa wiedza, Magazyn pielęgniarki i położnej 2012, 7–8, 34^_5.