Rola probiotyków i prebiotyków w procesie immunomodulacji w przewodzie pokarmowym

The role of probiotics and prebiotics in the process of immunomodulation in the gastrointestinal tract

prof. dr hab. med. Elżbieta Maciorkowska

dr med. Ewa Ryszczuk

Streszczenie

Połączenie probiotyku i prebiotyku nazwane synbiotykiem cechuje korzystny wpływ na organizm człowieka, czego wyrazem jest modulacja odpowiedzi immunologicznej przewodu pokarmowego. Immunomodulacyjne oddziaływanie na błonę śluzową przewodu pokarmowego zależy od szczepu probiotyku, a przejawem jest wpływ na nieswoistą oraz swoistą odpowiedź immunologiczną błony śluzowej przewodu pokarmowego zarówno komórkową, jak i humoralną. Probiotyki, które kolonizują błonę śluzową przewodu pokarmowego, konkurują z bakteriami patogennymi o receptory enterocytu i zwiększają szczelność nabłonkowej bariery błony śluzowej. Modulowanie przez probiotyki niespecyficznej odpowiedzi immunologicznej przewodu pokarmowego polega na aktywowaniu komórek fagocytarnych, produkowaniu przeciwbakteryjnych substratów, a także neutralizacji toksyn bakteryjnych i stymulacji sekrecji wydzielniczej immunoglobuliny IgA, natomiast modulowanie humoralnej odpowiedzi immunologicznej w przewodzie pokarmowym jest wynikiem zwiększania przez probiotyki sekrecji szeregu cytokin profilu Th1. Modulacyjne oddziaływanie synbiotyku na układ immunologiczny przewodu pokarmowego wydaje się być alternatywną do antybiotykoterapii metodą zapobiegania i leczenia infekcji przewodu pokarmowego oraz wywoływanych przez nie stanów zapalnych błony śluzowej czy zmian alergicznych.

Summary

The combination of probiotics and prebiotics known as the synbiotic is characterized by its influence on the host’s organism, which can be observed in the modulation of the immune response in the gastrointestinal tract. This immunomodulatory effect affecting both a nonspecific and specific, cellular and humoral immune response of the mucosa of the alimentary canal depends on the specific strain of the prebiotic. Probiotics, colonising the mucosa of the alimentary canal, compete with pathogenic bacteria for receptors of the enterocyte, increase the impermeability of the epidermal barrier of the alimentary canal mucosa. While modulating a non-specific immune response, they activate numerous phagocytic cells, produce antibacterial substrates as well as are able to neutralize bacterial toxins and stimulate the secretion of IgA immunoglobulin. Thus, modulating a humoral immune response, they increase the secretion of numerous cytokines of the Th1 profile. The modulating effect of the synbiotic on the immune system of the alimentary canal seems to be an alternative method to the antibiotic therapy, preventing and treating the infection of the alimentary canal that causes inflammatory processes in the mucosa or allergic processes in the organism.

Słowa kluczowe/Key words

probiotyki ➧ prebiotyki ➧ odpowiedź immunologiczna ➧ dzieci

probiotics ➧ prebiotics ➧ immune response ➧ children

Probiotyki to żywe mikroorganizmy niewykazujące działania toksycznego i chorobotwórczego w stosunku do organizmu gospodarza. Właściwości probiotyczne mają szczepy bakterii kwasu mlekowego, takie jak: Bifidobacterium, Lactobacillus, Enterococcus, Propionibacterium, Lactococcus, Bifidus i Streptococcus salivarius, oraz drożdże Saccharomyces boulardii. Natomiast prebiotyki to niepodlegające trawieniu składniki diety wspomagające kolonizację błony śluzowej przewodu pokarmowego przez bakterie probiotyczne. Do prebiotyków zalicza się inulinę, oligofruktozę, fruktooligosacharydy, polisacharydy, pochodne galaktozy i β-glukanów, skrobię oraz błonnik. Prebiotyki występują m.in. w cebuli, bananach, pszenicy, karczochach, czosnku. Połączenie probiotyku i prebiotyku jest nazywane synbiotykiem.

Synbiotyki działają w przewodzie pokarmowym w następujący sposób:

• utrzymują homeostazę i równowagę flory jelitowej przewodu pokarmowego;
• powodują spójność błony śluzowej przewodu pokarmowego przez zaburzanie transdukcji związanej z kontrolą struktury obwódek zamykających enterocytu, tzw. połączeń zamykających (TJ – tight junctions);
• modulują aktywność układu immunologicznego błony śluzowej przewodu pokarmowego zarówno humoralną, jak i komórkową; ten immunomodulacyjny wpływ na błonę śluzową jest zależny od konkretnego szczepu probiotyku.

Najbardziej rozpowszechnionymi bakteriami probiotycznymi są bakterie kwasu mlekowego, w szczególności szczepy bakterii Lactobacillus i Bifidobacterium, które mają doskonałe właściwości adhezyjne, co skutkuje większą niż u bakterii patogennych zdolnością do kolonizacji błony śluzowej przewodu pokarmowego. Ograniczają one kolonizację bakterii patogennych przez konkurowanie z nimi o receptory enterocytu. Mają także zdolność obniżania pH na powierzchni enetrocytu, co hamuje rozwój patogenów [1].

Ponadto probiotyki, wpływając na połączenia między enterocytami, tzw. połączenia zamykające typu TJ, wzmacniają barierę nabłonkową błony śluzowej przewodu pokarmowego i tym samym zapobiegają dalszej penetracji patogenów do głębszych jej warstw. Połączenia zamykające typu TJ wraz z desmosomami i strefami przylegania wchodzą w skład kompleksu łączącego sąsiadujące komórki nabłonkowe i uczestniczą w utrzymaniu ciągłości bariery jelitowej [2]. Wpływ probiotyków na połączenia między enterocytami polega na aktywacji takich kinaz, jak: kinaza białkowa aktywowana przez miotogen, kinaza p38, oraz kinaza 3-fos­fatydyloinozytolu. Probiotyki wykazują także troficzny efekt w stosunku do komórki enetrocytu. Przykładem tego są drożdże Saccharomyces boulardii, które wydzielają enzymy sperminę i spermidynę przyspieszające dojrzewanie enterocytu.

Mikroorganizmy probiotyczne przylegają do enerocytu, a następnie wnikają do kępek Peyera i blaszki właściwej, w której są obecne makrofagi i komórki dendrytyczne stanowiące główne komórki fagocytarne śluzówki przewodu pokarmowego. Komórki dendrytyczne przez aktywację dziewiczych limfocytów T i B jako jedyne są zdolne do pobudzania pierwotnej odpowiedzi immunologicznej błony śluzowej przewodu pokarmowego.

Niepatogenne Gram(+) bakterie kwasu mlekowego, szeroko rozpowszechnione w środowisku naturalnym, wzmacniają niespecyficzną odpowiedź immunologiczną przewodu pokarmowego przez indukcję fagocytozy bakterii patogennych. Fagocytoza stanowi wczesną fazę aktywowanych procesów zapalnych; wówczas przy udziale toksycznych czynników uwalnianych przez komórki fagocytarne, takich jak wolne rodniki tlenowe i enzymy lityczne, dochodzi do dalszych procesów, prowadzących w konsekwencji do apoptozy bakterii patogennych.

Klein i wsp. [3] wykazali we krwi młodzieży otrzymującej w diecie probiotyki znaczący wzrost granulocytów i monocytów mających zdolności fagocytarne w porównaniu z grupą kontrolną.

Bakteria Lactobacillus lactis powoduje zwiększenie się ekspresji receptora CR3 na powierzchni neutrofili. Receptor ten odgrywa dużą rolę w procesie inicjacji fagocytozy. Fang i wsp. [4] za pomocą cytometrii przepływowej wykazali indukowany przez Lactobacillus lactis wzrost ekspresji receptora CR3 na powierzchni neutrofili oraz podkreślili wpływ tej bakterii probiotycznej na regulację niespecyficznej odpowiedzi immunologicznej w świetle przewodu pokarmowego.

Drożdże Saccharomyces boulardii akty­wują komórki dendrytyczne, które kontrolują aktywację limfocytów T odpowiedzialnych za inicjację procesów zapalnych. Saccharomyces boulardii zwiększa ekspresję cząstek CD40, CD80 na powierzchni komórek dendrytycznych odpowiedzialnych za aktywację macierzystych limfocytów T. Jednak równocześnie bakteria ta hamuje aktywację cząstek CD197 na powierzchni komórki dendrytycznej, to zaś hamuje również procesy, na które wpływa ta molekuła, a więc migrację komórek układu immunologicznego z krwi do układu limfatycznego w błonie śluzowej przewodu pokarmowego, przez co zostaje ograniczony miejscowy proces zapalny w jelicie [5].

Zdolność aktywacji komórek dendrytycznych ma także probiotyczna bakteria Lactobacillus rhamnosus GG. Indukuje ona dojrzewanie komórek dendrytycznych.

Elmadfa i wsp. [6] przy użyciu syntetycznego szczepu bakterii probiotycznych LAB, zawierającego w swym składzie Lactobacillus rhamnosus GG (ATCC 53103) oraz Lactobacillus delbrueckii ssp. bulgaricus (ATCC 11842), wykazali zdolność aktywacji komórek dendrytycznych przez wymienione szczepy w wyniku aktywacji takich molekuł, jak CD80, CD86 oraz CD54, obecnych na ich powierzchni.

Badania in vitro pokazały także, że probiotyczne bakterie typu Lactobacillus pobudzają swoisty receptor komórek dendrytycznych DN-SIGN (dendritic cell-specific intercellular adhesion molekule 3-grabbing non-integrin). DN-SIGN, podobnie jak TLR (toll like receptors), należy do receptorów rozpoznających wzorce molekularne. Szczepy probiotyczne reagujące z DN-SIGN pobudzają aktywację regulacyjnych limfocytów T produkujących IL-10 [7].

Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazują, że bakterie probiotyczne, podobnie jak bakterie jelitowe, działają za pośrednictwem TLR. Probiotyki, reagując z TLR, aktywują drogi sygnalizacyjne prowadzące do produkcji cytokin prozapalnych przez czynnik transkrypcyjny NF-kappaB (jądrowy czynnik transkrypcyjny), co ma bezpośredni wpływ na utrzymanie równowagi cytokinowej [8].

Bakteria Lactobacillus rhamnosus GG powoduje również wzrost ekspresji receptorów CR1 oraz CR3 na powierzchni neutrofili i w ten sposób aktywuje procesy fagocytozy.

Pelto i wsp. [9] wykazali wzrost ekspresji tychże receptorów na powierzchni neutrofili u pacjentów z nadwrażliwością na białka mleka krowiego oraz spadek ich ekspresji po spożyciu produktów mlecznych, zawierających probiotyczny szczep Lactobacillus rhamnosus GG. Podsumowując swe obserwacje, powyżsi badacze podkreślają, iż Lactobacillus rhamnosus GG indukuje procesy fagocytozy u zdrowych osobników, hamuje zaś je u pacjentów obciążonych alergią.

Probiotyki wpływają także na aktywność komórek NK. Badania Ogawy i wsp. [10] wykazały, iż Lactobacillus casei wpływa na komórki NK przy udziale IL-15, która nasila ich proliferację i funkcje lityczne. Natomiast Takeda i wsp. [11] podkreślają rolę tego szczepu probiotycznego w aktywacji komórek NK za pośrednictwem IL-12. Interleu­kina-12 jako hetorodimer 70 kDa zbudowany z dwóch łańcuchów polipeptydowych nasila produkcję INF-γ przez komórki NK i limfocyty T.

Bakterie kwasu mlekowego produkują także substraty mające przeciwbakteryjne właściwości (np. mucyny); hamują one adhezję bakterii patogennych przez stymulację genu MUC-2. A więc glikoproteiny produkowane przez bakterię Lactobacillus GG wykazują ochronne działanie w zakażeniach jelitowych. Bifidobacterium bytujące w jelicie cienkim i grubym chronią gospodarza przed patogenami przez produkowanie przeciwbakteryjnych czynników zwanych bakteriocynami, będących naturalnymi antybiotykami [12].

Bakteriocyny indukują wydzielanie przez enterocyty defenzyn, które niszczą patogeny, to zaś wpływa na normalizację mikroflory jelitowej, zmniejszenie się zmian zapalnych błony śluzowej oraz stabilizację bariery jelitowej. Takie działanie wykazuje na przykład probiotyczny szczep E. coli Nissle 1917, który silnie indukuje ekspresję genów defenzyny B2 w komórkach nabłonka jelitowego w zależności od czasu jego stosowania i dawki [13].

Drożdże Saccharomyces boulardii mają zdolność neutralizowania toksyny A Clostridium difficile [14] oraz Vibrio cholerae [15], a także wpływają na transport i sekrecję elektrolitów przez enterocyty [14]. Saccharomyces boulardii wydziela proteazę serynową, która niszczy toksynę A Clostridium difficile, oraz białko o masie cząsteczkowej 120 kDa, zaangażowane w hamowanie sekrecyjnego działania toksyny Vibrio cholerae.

Neutralizacja toksyny A jest wynikiem hamującego oddziaływania szczepów probiotycznych drożdży na szlak patogenetyczny MAP kinazy (miogen activated protein kinaze) i kinazy p 38. Wiadomo, iż zarówno toksyna A Clostridium difficile, jak i MAP kinaza aktywują IL-8. Chen i wsp. [14] podkreślają dwukierunkowy hamujący wpływ drożdży Saccharomyces boulardii na produkcję tej cytokiny.

Mechanizmem modulującym odpowiedź układu immunologicznego gospodarza jest również wpływ bakterii probiotycznych na produkcję sekrecyjnej immunoglobuliny A (sIgA). Immunoglobulina ta, oporna na procesy proteolizy, chroni błonę śluzową przewodu pokarmowego przed inwazją obecnych w świetle przewodu pokarmowego potencjalnych patogenów oraz ich toxyn.

Rosenfeldt i wsp. [16] na podstawie testu z laktulozą i mannitolem wykazali, że u dzieci z wypryskiem atopowym probiotyczne szczepy Lactobacillus rhamnosus 19070-2 oraz Lactobacillus reuteri DSM 12246 zmniejszały przepuszczalność bariery jelitowej. Natomiast Viljanen i wsp. [17] obserwowali wzrost produkcji sekrecyjnych przeciwciał IgA po aplikacji probiotycznych LGG dzieciom z alergią na białka mleka krowiego, a zastosowany przez grupę czeską w prewencji alergii pokarmowej szczep E. coli 083 stymulował długotrwałą produkcję naturalnych przeciwciał sekrecyjnych i krążących w klasie IgA i IgM [18].

Jak widać, właściwości immunomodulacyjne probiotyków polegają nie tylko na wpływaniu przez nie na odpowiedź komórkową, ale także na odpowiedź humoralną układu immunologicznego.

Probiotyki modulują odpowiedź immunologiczną przewodu pokarmowego przez stymulację odpowiedzi typu Th1 oraz zmniejszenie odpowiedzi immunologicznej typu Th2. Jednakże powyższy efekt modulacyjny bakterii probiotycznych ściśle zależy od konkretnego szczepu. Komórki Th1 produkują prozapalne cytokiny, takie jak: INF-γ, TNF-α i IL-2. Cytokiny te stymulują destrukcję bakterii patogennych w procesie apoptozy [19].

Szczepy probiotycznych bakterii Lactobacillus i Propionibacterium nasilają indukowaną przez Helicobacter pylori produkcję proapoptotycznej IL-8. Interleukina ta wpływa na migrację makrofagów i neutrofili oraz aktywację fagocytów, co powoduje uwolnienie z nich wielu proteaz i wzbudzających apoptozę metabolitów reaktywnego tlenu.

Badania przeprowadzone przez Zhanga i wsp. [20] także wykazały, iż bakteria Lactobacillus rhamnosus GG przez wpływ na wzrost produkcji IL-8 angażuje kolejne komórki układu immunologicznego, tj. neutrofile, wpływa na ich migrację, a także na aktywację innych cytokin układu immunologicznego, np. IL-6.

Bakteria Lactococcus lactis indukuje produkcję proapoptotycznych cytokin, tj. IL-6, IL-12 oraz TNF-α. Proapoptotyczne działanie IL-6 polega na wpływaniu na produkcję TNF-α,wzbudzaniu produkcji jądrowego czynnika NF-kappaB oraz na aktywacji proapoptotycznych kinaz białkowych A i C. Natomiast proapoptotyczne działanie IL-12 jest rezultatem działania TNF i INF-γ, których produkcja jest stymulowana przez tę cytokinę.

Proapoptotyczny wpływ szczepów Lacto­bacillus casei i Lactobacillus acidophilus oraz Lactobacillus GG wynika z indukowania produkcji cytokin profilu Th1. A zatem Lactobacillus casei oraz Lactobacillus acidophilus indukują wzrost produkcji INF-γ, IL-6 oraz IL-12. Bakteria Lactobacillus GG powoduje wzrost produkcji TNF-α, natomiast probiotyczne bakterie Lactobacillus acidophilius mają także zdolność wzbudzania produkcji tlenku azotu [21].

Lactobacillus GG ogranicza proces zapalny w błonie śluzowej jelita oraz zmniejsza produkcję IL-4 u dzieci z atopowym zapaleniem skóry. Probiotyczne szczepy bakterii Lactobacillus plantarum, Lactobacillus lactis, Lactobacillus casei oraz Lactobacillus rhamnosus GG zmniejszają produkcję IL-4 oraz IL-5, przez co hamują odpowiedź Th2 u pacjentów alergicznych.

Podane doustnie szczepy Bifidobacterium i Lactobacillus mają zdolność stymulacji produkcji IL-10, TGF-β oraz stymulacji limfocytów Th, odgrywających kluczową rolę w nabywaniu tolerancji w stosunku do antygenów oraz zmniejszających alergiczną odpowiedź immunologiczną ze strony gospodarza [22].

Znane są także szczepy bakterii probiotycznych stymulujące zarówno komórki Th1, jak i komórki Th2. Takie właściwości mają bakterie Lactobacillus acidophilus, które w organizmie doświadczalnych myszy powodują wzrost produkcji IgG1 oraz IgG2a o porównywalnym stężeniu, a także immunoglobulin reprezentujących odpowiednio odpowiedź typu Th1 oraz typu Th2, co potwierdzają badania Perdigona i wsp. [23].

Dualizm oddziaływania bakterii Lactobacillus na produkcję cytokin profilu Th1 i Th2, a więc również dualizm oddziaływania na proces apoptozy, podkreślają także Yan i wsp. [24]. Proapoptotyczny wpływ polega na nasilaniu produkcji interleukin profilu Th1, takich jak: TNF-α, INF-γ oraz IL-1. Antyapoptotyczne działanie tego szczepu bakterii probiotycznych wynika ze stymulacji produkcji IL-10, która hamuje odpowiedź immunologiczną typu komórkowego oraz odpowiedź zapalną przez zahamowanie wytwarzania INF-γ, TNF, IL-1, IL-6, IL-8 oraz IL-12. Także IL-10 cechuje dualizm działania na proces apoptozy. Cytokina ta przez aktywację NF-kappaB powoduje wzrost aktywacji cyklooksygenazy-2 (COX-2) wzbudzającej apoptozę. Ponadto IL-10 powoduje wzrost ekspresji receptora Fas, który działa proapoptotycznie.

Drożdże Saccharomyces boulardii hamują produkcję prozapalnych cytokin: IL-8, IL-6, TNF-α oraz INF-γ. Dochodzi do tego w wyniku zahamowania sekrecji NF-kappB i szlaku patogenetycznego związanego z kinazą aktywującą miogeny.

Większość antygenów przenika do organizmu ludzkiego przez błonę śluzową przewodu pokarmowego, a zatem modulacja odpowiedzi immunologicznej na tym poziomie może się okazać skuteczną metodą zapobiegania takim chorobom, jak: biegunka, atopowe zapalenie skóry, biegunka poantybiotykowa, nekrotyczne zapalenie jelita u noworodka, a także może zapobiegać skutkom ubocznym zwalczania Helicobacter pylori. Zatem stosowanie probiotyków i prebiotyków to alternatywna do antybiotykoterapii metoda zapobiegania i leczenia infekcji przewodu pokarmowego, procesów zapalnych błony śluzowej przewodu pokarmowego, a także procesów alergicznych. Jednak probiotyki są przedmiotem zainteresowania nie tylko ludzi chorych, ale także osób ogólnie zdrowych, które w stosowaniu probiotyków widzą szansę na zachowanie zdrowia.

Piśmiennictwo:

1. Corr C. S., Gahan C. G., Hill C.: Impact of seleced Lactobacillus and Bifidobacterium species on Listeria monocytogenes infection and the mucosal immune response, FEMS Immunology and Medical Microbiology 2007, 50, 380–8.

2. Lu L., Walker W.: Pathologic and physiologic interactions of bacteria with the gastrointestinal epithelium, Am J Clin Nutr 2001, 73 (6), 1124–30.

3. Klein A., Friedrich U., Vogelsang H. i wsp.: Lactobacillus acidophilus 74-2 and Bifidobacterium animalis subsp lactis DGCC 420 modulate unspecific cellular immune response in healthy adults, Eur J Clin Nutr 2008, 62, 584–93.

4. Fang H., Elina T., Heikki A. i wsp.: Modulation of humoral response through probiotic intake, FEMS Immunol Med Microbiol 2000, 29 (1), 47–52.

5. Thomas S., Przesdzing I., Metzke D. i wsp.: Saccharomyces boulardii inhibits lipopolysaccharide-induced activation of human dendritic cells and T cell proliferation, Clin Exp Immunol 2009, 156 (1), 78–87.

6. Elmadfa I., Klein P., Meyer A.: Immune-stimulating effects of lactic acid bacteria in vivo and in vitro, Proc Nutr Soc 2010, 69 (3), 416–20.

7. Kim Y. G., Ohta T., Takahashi T. i wsp.: Probiotic Lactobacillus casei activates innate immunity via NF-kappaB and p38 MAP kinase signaling pathways, Microbes Infect 2006, 8 (4), 994–1005.

8. Rachmilewitz D., Katakura K., Karmeli F. i wsp.: Toll-like receptor 9 signaling mediates the anti-inflammatory effect of probiotics in murine experimental colitis, Gastroenterology 2004, 126, 520–8.

9. Pelto L., Isolauri E., Lilius E. M. i wsp.: Probiotic bacteria down-regulate the milk-induced inflammatory response in milk hypersensitive subjects but have an immunostimulatory effect in healthy subjects, Clin Exp Allergy 1998, 28, 1474–9.

10. Ogawa T., Asai Y., Tamai R. i wsp.: Natural killer cell activates of symbiotic Lactobacillus casei ssp. casei in conjunction with dextran, Clin Exp Immunol 2006, 143, 103–9.

11. Takeda K., Suzuki T., Shimada S. i wsp.: Interleukin-12 is involved in the enhancement of human natural killer cell activity by Lactobacillus casei Shirota, Clin Exp Immunol 2006, 146, 109–15.

12. Matsuzaki T., Chin J.: Modulating immune responses with probiotic bacteria, Immunol Cell Biol 2000, 78 (1), 67–73.

13. Wehkamp J., Harder J., Wehkamp K. i wsp.: NF-kappaB and AP-1 mediated induction of human beta defensin-2 intestinal epithelial cells by Escherichia coli Nissle 1917: a novel effect of probiotic bacterium, Infect immune 2004, 72 (10), 5750–8.

14. Chen X., Kokkotou E. G., Mustafa N. i wsp.: Saccharomyces boulardii inhibits ERK 1/2 mitogen-activated protein kinase activation both in vitro and in vivo and protects Clostridium difficile toxon A-induced enteritis, J Biol Chem 2006, 281 (34), 24449–54.

15. Brandăo R. L., Castro I. M., Bambirra E. A. i wsp.: Intracellular signal triggered by cholera toxin in Saccharomyces boulardii and Saccharomyces cerevisiae, Appl Environ Microbiol 1998, 64 (2), 564–8.

16. Rosenfeldt V., Benefeldt E., Valerius N. H. i wsp.: Effect of probiotics on gastrointestinal symptoms and small intestinal permeability in children with atopic dermatitis, J Pediatr 2004, 145, 612–6.

17. Viljanen M., Haahtela T., Juntunen-Korpela R. i wsp.: Probiotic effect on faecal inflammatory markers and on faecal IgA in food allergic atopic eczema/dermatitis syndrome infants, Pediatr Allergy Immunol 2005, 16, 65–71.

18. Kalliomaki M., Salminen S., Poussa T. i wsp.: Probiotics and prevention of atopic disease: 4-year follow-up of a randomized placebo-controlled trial, Lancet 2003, 361, 1869–71.

19. Maciorkowska E., Ryszczuk E., Kaczmarski M.: The role of probiotics and prebiotics in apoptosis of the gastrointestinal tract, Przegląd Gastroenterologiczny 2010, 2, 88–93.

20. Zhang L., Li N., Caicedo R. i wsp.: Alive and dead Lactobacillus rhamnosus GG decrease tumor necrosis factor-alpha-induced interleukin-β production in Caco-2 cells, J Nutr 2005, 135, 1752–6.

21. Erickson K. L., Hubbard N. E.: Probiotic immunomodulation in health and disease, J Nutr 2000, 130, 403–9.

22. Saavedra J. M.: Use of probiotics in pediatrics: rationale, mechanisms of action, and practical aspects, Nutr Clin Pract 2007, 22 (3), 351–65.

23. Perdigon G., Maldonado G. C., Valdez J. C. i wsp.: Interaction of lactic acid bacteria with the gut immune system, Eur J Clin Nutr 2001, 56 (4), 21–6.

24. Yan F., Polk D. B.: Probiotic bacterium prevents cytokine-induced apoptosis in intestinal epithelial cells, Biol Chem 2002, 277, 50959–6.